In een les over ‘Beelden en natievorming’ focust het geschiedenisleerboek Historia specifiek op een aantal standbeelden die op het lokale niveau in Brussel in de negentiende eeuw werden opgericht om bij de inwoners een Belgisch-nationaal gevoel op te wekken. In die zin betreft het een voorbeeld van hoe lokale geschiedenis in leerboeken geschiedenis aan bod wordt gebracht. Algemeen gesproken vormt dit voorbeeld echter een uitzondering. Het geschiedenisonderwijs in Vlaanderen wordt immers momenteel op een erg sociaal-wetenschappelijke en structurele wijze vormgegeven. De aandacht gaat vooral uit naar grote, veelal transnationale evoluties en structuren, zoals industrialisering, democratisering, secularisering. Voor de concrete mens van vlees en bloed in het verleden, en hoe die deze en andere evoluties ervaarde, is weinig plaats. Hetzelfde geldt voor lokale geschiedenis, wat hoogstens exemplarisch sporadisch ter sprake komt.
Dit hoeft lokale historici er evenwel zeker niet van te weerhouden aandacht te besteden aan onderwijs. Scholen als onderwijsverstrekkers bevinden zich vaak in de kern van lokale gemeenschappen en van de samenleving. Ze sturen en/of nemen deel aan een veelheid van lokale socio-culturele initiatieven, zoals sportevenementen, tentoonstellingen, herdenkingen, optochten, en allerlei festiviteiten. De historisch georiënteerde initiatieven die in en door scholen ontplooid worden sluiten vaak nauw aan bij de heersende mentaliteit die in de samenleving leeft, en specifiek bij de heersende populaire historische cultuur. Van deze laatste stelt zich voor lokale onderzoekers meteen de vraag hoe ze die kunnen vatten. In deze bijdrage wordt een mogelijke piste nader uitgewerkt, die van een leerboekenanalyse.
Leerboeken geschiedenis vormen culturele artefacten, die tot op zekere hoogte als ontmoetingsplek kunnen worden beschouwd tussen het leren van jongeren, de wijze waarop een samenleving zichzelf en haar verleden wenst te representeren, en de kennis die de samenleving belangrijk acht om door te geven op een specifieke wijze. Stel dat lokale historici willen onderzoeken wat lokale besturen ertoe bracht op een zeker ogenblik in de tijd een standbeeld op te richten voor Leopold II, of een nieuwe straat te noemen naar Cyriel Verschaeve, dan is het onontbeerlijk voor hen een zicht te krijgen op de heersende populaire historische cultuur waarin dit gebeurde. Lokale historici moeten dan een begrip opbouwen van hoe bepaalde historische figuren, gebeurtenissen en ontwikkelingen werden gerepresenteerd en waarom net op die wijze. Ze moeten inzicht krijgen in de omgang met het verleden door lokale gemeenschappen. Leerboeken geschiedenis vormen dan een erg interessante en handige bron om de populaire (en politieke) historische cultuur van de brede samenleving in de onderzochte tijd te leren kennen. Hierbij is het van belang de historiciteit van leerboeken te onderkennen. Historische representaties, en de selectie ervan, kunnen immers verschillen volgens tijdsperiode en bijhorende maatschappelijke verwachtingen en visie.
In deze bijdrage gaan we nader in op leerboeken geschiedenis als dragers van populaire historische cultuur. In eerste instantie staan we stil bij het medium geschiedenisleerboek zelf. We gaan het statuut ervan na als cultureel artefact, onderzoeken welke factoren de historische representaties in leerboeken beïnvloeden, en in hoeverre leerboeken daadwerkelijk de heersende populaire historische cultuur weerspiegelen. In een tweede sectie wordt een structuur aangebracht in de veelheid aan leerboeken geschiedenis en gaan we in op vindplaatsen. Tevens besteden we aandacht aan de methodologieën van leerboekenonderzoek. Een derde deel betreft de uitwerking van een concrete casus, gericht op de representatie van het Belgisch-Congolese koloniale verleden, over de mate waarin geschiedenisleerboeken effectief de populaire historische cultuur in een samenleving weerspiegelen. Het betrekken van Belgische en Congolese leerboeken hierin licht meteen ook de mogelijkheden toe van een internationaal comparatief perspectief in lokale (onderwijs)geschiedenis.
